ગાંધીજી – એક વિરલ વિભૂતિ

*ગાંધીજી: એક વિરલ વિભૂતિ*

મહાત્મા ગાંધીજી, જેઓ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી તરીકે જન્મ્યા, 20મી સદીના સૌથી પ્રભાવશાળી નેતાઓમાંના એક હતા. તેમણે ન માત્ર ભારતના સ્વતંત્રતા આંદોલનને માર્ગદર્શિત કર્યું, પરંતુ સત્ય અને અહિંસા જેવા મૂલ્યો દ્વારા વિશ્વને નવો દિશા-સૂચન આપ્યું. ગાંધીજીનો પ્રવાસ માત્ર રાજકીય નેતા સુધી સીમિત ન હતો, તેમણે માનવજાતને આત્માનુશાસન, આધ્યાત્મિકતા, અને નૈતિકતાના ઉચ્ચતમ મૂલ્યો પર ચાલવાનો સંદેશ આપ્યો.

*પ્રારંભિક જીવન અને બૌદ્ધિક વિકાસ:-*

મોહનદાસ ગાંધીજીનો જન્મ 2 ઓક્ટોબર, 1869ના રોજ પોરબંદર, ગુજરાતમાં થયો હતો. તેમનું શૈક્ષણિક જીવન મધ્યમ હતું, પરંતુ તેમને કાનૂનના અભ્યાસ માટે ઇંગ્લેન્ડ જવાનું જોખમ સ્વીકાર્યું. ત્યાં તેમણે અનેક પશ્ચિમી ચિંતકોના વિચારોનો અભ્યાસ કર્યો, પરંતુ તેમના જીવનમાં વાસ્તવિક પરિવર્તન 1893માં દક્ષિણ આફ્રિકામાં લાગુ પડ્યું. ત્યાં તેમણે પ્રથમ વખત જાતિ અને વર્ણભેદનો સામનો કર્યો. આ ઘટના તેમની ચિંતનશક્તિને જગાડી અને સત્યાગ્રહ અને અહિંસાના માર્ગે પ્રેરણા આપી.

“સત્ય અને અહિંસાનો માર્ગ:-*

ગાંધીજીના વિચારોની કેન્દ્રીયતા હતી “સત્ય” (સત્ય) અને “અહિંસા” (અહિંસા). તેમણે માનવજાતના ઉત્થાન માટે હિંસાનો કોઈ સ્થાન નથી, અને સત્ય હંમેશા વ્યકિતના જીવનમાં મુખ્ય હોવું જોઈએ. “સત્યાગ્રહ” તેમના આદર્શોનું પ્રતિક છે, જેનો અર્થ છે સત્ય માટે અડગ રહેવું. આ વિચારધારા ગાંધીજીના દરેક આંદોલનનું આધારસ્તંભ બની.

તેમણે હિંસાથી દૂર રહીને અને નૈતિક દબાણથી મોટા-મોટા સત્તાશાહીઓને પડકાર આપવાનો નવો માર્ગ વિકસાવ્યો. આ વિચારોના આધારે, તેમણે અંગ્રેજ સરકાર સામે અનેક પ્રખર આંદોલનો ચલાવ્યા, જેમ કે ચંપારણ અને ખેડા સત્યાગ્રહ, દાંડી કૂચ અને ભારતમાં વિદેશી વસ્ત્રોનો બહિષ્કાર.

*ભારતના સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં યોગદાન:-*

ભારતના સ્વતંત્રતા આંદોલનમાં ગાંધીજીની ભૂમિકા અવિસ્મરણીય છે. 1915માં દક્ષિણ આફ્રિકાથી પરત આવ્યા બાદ, તેમણે ભારતીય જનતાના દુઃખો અને શોષણને ધ્યાનમાં લીધું અને તેનાથી મુક્ત થવા માટેના માર્ગો શોધવા શરૂ કર્યા. 1917માં, ચંપારણમાં પ્રથમ વખત તેઓએ ખેડૂતોના હક્ક માટે હિંસાવિહિન આંદોલન ચલાવ્યું, જેને સફળતા મળી. આ પછી ખેડા સત્યાગ્રહ, રૉલટ એક્ટ વિરુદ્ધ આંદોલન, દાંડી માર્ચ અને “ભારત છોડો” આંદોલન જેવા અવસરોએ તેમને પ્રખર નેતા તરીકે ઉભા કર્યા.

“દાંડી માર્ચ” (1930) એ સ્વતંત્રતા આંદોલનનો મહત્વપૂર્ણ ઘટક હતો, જ્યાં સોલ્ટ લૉ વિરુદ્ધ ગાંધીજીના નેતૃત્વમાં 240 માઈલની યાત્રા કરવામાં આવી. આ કાર્યક્રમે આખા દેશમાં બળવાખોર મોજું ઊભું કર્યું અને અંગ્રેજ શાસનને હચમચાવી દીધું. 1942માં “ભારત છોડો” આંદોલન એ કોંગ્રેસના વિમોચન માટેનું અંતિમ પગલું બન્યું.

*ગાંધીજીનું સમાજ સુધારણાં અને આધ્યાત્મિક વિઝન:-*

ગાંધીજીના પ્રયાસો માત્ર રાજકીય સ્વતંત્રતાને જ નથી જોડાયેલા. તેઓએ સમાજમાં અસમાનતા, વર્ણભેદ, મહિલાઓનો શોષણ, અને અસ્પૃશ્યતાની વિરુદ્ધ લડત આપી. તેમણે હરીજનો, જે સમાજના સૌથી નિરાધાર વર્ગ હતા, માટે મહાન કામગીરી કરી. તેમના માનસપટલમાં સમગ્ર માનવજાત માટે એક સમાન, નિષ્પક્ષ અને હિંસામુક્ત સમાજની કલ્પના હતી.

ગાંધીજીના આધ્યાત્મિક વિચારોમાં બ્રહ્મચર્ય, ઉપવાસ, સ્વ-નિયંત્રણ અને ઉપાસના મહત્વના તત્વો હતા. તેઓ માનતા હતા કે જીવનના તમામ ક્ષેત્રોમાં સંતુલન અને નિષ્ઠા જરૂરી છે. તેમના જીવનમાં અનેક ઉપવાસ અને ઉપવાસના માધ્યમથી આત્માની શુદ્ધિ તેમણે બતાવી.

*વિશ્વ પર પ્રભાવ અને વારસો:-*

મહાત્મા ગાંધીજીનો પ્રભાવ ભારતની સીમાઓની બહાર પણ વ્યાપક છે. નલ્સન મંડેલા, માર્ટિન લૂથર કિંગ જુનિયર, અને દલાઇ લામા જેવા વિશ્વના મહાન નેતાઓએ તેમના વિચારોથી પ્રેરણા મેળવી છે. “સત્યાગ્રહ” અને “અહિંસા” આજે પણ વૈશ્વિક રાજકારણ અને માનવાધિકારના આંદોલનોમાં મહત્વપૂર્ણ તરીકે ગણાય છે.

ગાંધીજીનું અવસાન 1948માં નથુરામ ગોડસેના હાથોથી થયું, પરંતુ તેમના વિચારો અને કાર્યભાર વિશ્વને અનંત રીતે પ્રભાવિત કરતા રહ્યા છે. તેમના જીવન અને મિશનને યાદ કરતા, યુનેસ્કોએ 2 ઓક્ટોબર, તેમના જન્મદિવસને “વલ્ડ નોન-વાયલન્સ ડે” તરીકે જાહેર કર્યો છે.

*ઉપસંહાર:-*

મહાત્મા ગાંધીજી એ માત્ર એક નેતા ન હતા, પરંતુ માનવજાતના ઉત્તમ પ્રતિનિધિ હતા. તેમણે સમગ્ર દુનિયાને શીખવાડ્યું કે સત્ય અને અહિંસાના માર્ગે ચાલીને પણ વિજય પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે. આજે, તેમની નૈતિકતા, માનવતાવાદ અને આધ્યાત્મિકતાનું વર્તમાન સુવિચાર સમૃદ્ધ વિશ્વ માટે મહત્વ ધરાવે છે.

*રાષ્ટ્રને દોરીને તમે સ્વતંત્રતાની દિશા લાવ્યા,

સત્ય અને અહિંસાના દીપો જગમાં પ્રગટાવ્યા।

બાપુ તમારી વાણીએ જગને શાંતિ શીખવાડી,

તમે તો મહાત્મા, વિશ્વને નવું માર્ગ બતાવ્યા।*

– નયના જે. સોલંકી

– આંખો